یک کارگردان/یک فیلم : برناردو برتولوچی/پیش از انقلاب

با نگاهی به کارنامه فیلمسازی برناردو برتولوچی آنچه که بیش از هر چیز به چشم می آید افول جدی این کارگردان پس آثار اولیه اش است . شاید به واقع پذیرفتنی نباشد که پس از چند اثر استثنایی ناگهان چشمه خلاقیت او فروکش کرده و پس از آن هم کمتر به آن نبوغ دست پیدا می کند . اگرچه کم نیستند کارگردانان خوش ذوقی که پس خلق آثار چشمگیر در دهه های 60 و 70 میلادی ، با افت اساسی روبرو میگردند . از این دسته میتوانم کارگردانانی نظیر : آنتونیونی ، کاپولا ، پولانسکی ، دی پالما ،... را نام ببرم که شاید افت هریک علل خاص خود را داشته باشد .

برتولوچی کارش را با فیلم درو تلخ (1962) (ترجمه روبرت صافاریان در کتاب تاریخ سینما) آغاز می کند . فضای عمومی فیلم تحت تاثیر سبک نئورئالیسم سینمای ایتالیاست ، اما به شدت پیشرو و خلاقانه است . نحوه روایت فیلم راشمون کوروساوا را به یاد می آورد . در پی این فیلم برتولوچی یکی از بهترین آثارش را ارائه می کند و آنهم پیش از انقلاب است . و پس از آن نوبت به ساخت دنباله رو می رسد که از نگاه من بهترین اثر اوست . فیلمی برگرفته از داستانی نوشته آلبرتو مراویا که برتولوچی را در اوج کار هنری خود بعنوان فیلمساز دارد . نماهای مثال زدنی این فیلم کمتر از یاد علاقمندان سینما می رود . پس از ساخت این فیلم در سال 1970 برتولوچی دیگر چندان موفق به ارائه آثاری ارزشمند و هم تراز این فیلمها در دهه 70 نمی گردد . بحث برانگیزترین فیلم او در این دهه آخرین تانگو در پاریس است که به هیچ عنوان ارزش آثار اولیه اش را ندارد و فیلمهای 1900 و نیمه ماه آثاری متوسط و کسل کننده اند . شرایط کاری او در دهه 80 و 90 نیز چندان تفاوتی نمیکند . آخرین امپراتور اثر بزرگی است اما بدور از عناصر سینمایی برتولوچی . بودای کوچک و آسمان سرپناه نیز ارزشی به آثار او نمی افزاید . تنها در این مقطع دربند یا گرفتار (1998) فیلمی دلنشین و ارزشمند است . رویاپردازها (2003) باوجود تمام کاستی ها به دلیل آن نگاه سیاسی-اجتماعی فیلمی قابل قبول بود .

جنگ جهانی دوم یک تراژدی بود و آثار و وقایع بعد از آن یک فاجعه . آنچه بر کلیت جوامع جهان خصوصا" اروپایی رخ داد چیزی جز غمنامه های بشری نبود . از آن برادرکشی های جنگ گرفته تا فقر و فلاکت وارد بر مردم آن دوران واقعیتی تلخ است که پس از گذشت بیش از نیم قرن هنوز باورپذیر نیست . پس از پایان جنگ شرایطی اسفبار در کشورهای شرق اروپا ، آلمان ، فرانسه ، ایتالیا و ... خصوصا" به لحاظ اقتصادی حاکم شد که نتیجه ای جز در تنگنا و فشار قرار گرفتن مردم نداشت . همین روند رو به افول بود که وقوع انقلاب ها و جنبشهای کمونیستی در سالهایی دورتر را اجتناب ناپذیر نمود . سینما و به واقع در اینجا باید گفت هنرسینما با ظرافت و زیبایی تمام به کمک هنرمندانی بزرگ گزیده ای از آنچه را که رخ داده اگرچه با نگاهی خاص منعکس نموده است . برناردو برتولوچی متولد 1940 فرزند نسل سالهای پس از جنگ در ایتالیا ست که هرچه به اندیشه ها و نگرشهای درونی اش در کار هنری نزدیک می شود موفق تر عمل میکند . پیش از انقلاب محصول (1966) از یکسو نیم نگاهی به شرایط اجتماعی وقت ایتالیا دارد که پیش از این نئورئالیستها آنرا به زیبایی به تصویر کشیدند و از سوی دیگر نگاهی روشنفکرانه به اندیشه های کمونیستی پیش از انقلاب ایتالیا . فیلم با تصاویر دقیق و هنرمندانه برتولوچی همراه گردیده و به اثری به شدت به یادماندنی بدل میگردد ، نکته ای که کمتر در آثار او تکرار می شود .

پی نوشت : شابرول هم رفت . کمی سخت بود باور مرگ او . از نگاه من از دیگران کارگردانان هم نسلش زنده تر بود ، اگرچه 80 سال داشت . سینمایش را بسیار دوست داشتم ، به زودی درباره اش خواهم نوشت .